Living River Siam (Southeast Asia Rivers Network--SEARIN)

วิกฤติแม่น้ำของ(โขง) : เมื่อน้ำขึ้น - ลงไม่เป็นธรรมชาติ

สุมาตร ภูลายยาว
เครือข่ายแม่น้ำเอเชียตะวันออกเฉียงใต้

ตลิ่งของสองข้างทางน้ำของ
แม้ยืนมองอยู่ยังคอตั้งบ่า
เขาหาบน้ำตามขั้นบันไดมา
แต่ตีนท่าลื่นลู่ดั่งทูเทียน
เหงื่อที่กายไหลโลมลงโทรมร่าง
แต่ละย่างก้าวยันสั่นถึงเศียร
อันความทุกข์มากมายหลายเล่มเกวียน
ก็วนเวียนอยู่กับของสองฝั่งเอย
“ นายผี ”

บทกวีดังกล่าวที่ยกมานั้นเป็นบทกวีของผู้เฒ่าคนหนึ่งที่มีโอกาสได้มายืนอยู่บนริมฝั่งของแม่น้ำสายประวัติศาสตร์สาย หนึ่งที่ใน ครั้งอดีตมันถูกขีดเส้นให้แบ่ง ความสัมพันธ์ของคนทั้งสองฝั่งออกจากกันโดยเงื่อนไขของความเป็นรัฐชาติสมัยใหม่และ ได้สัมผัสกับวิถีชีวิตของผู้คนที่อาศัยอยู่ตามริมแม่น้ำของ จากบทกวีดังกล่าวนั้นแสดงนัยยะของความจริงที่เกิดขึ้นบางอย่างให้คนที่ไม่เคย ได้รับรู้ความเป็นไปของแม่น้ำสายนี้ได้รับรู้ “เขาหาบน้ำตามขั้นบันไดมา” คำที่ยกมานั้นได้แสดงให้เห็นว่า คนที่อาศัยอยู่ตามริมฝั่งแม่น้ำของได้อาศัยแม่น้ำสายนี้เป็นที่เลี้ยงชีวิตมาชั่วหลายอายุคนแล้ว

รู้จักแม่น้ำของ
แม่น้ำของ หรือ โขง ( ของเป็นภาษาเรียกน้ำโขงของคนท้องถิ่น) เป็นแม่น้ำที่มีต้นกำเนิดมาจากภูเขาจี้ฟูซึ่งเป็นส่วนหนึ่งของเทือกเขาหิมาลัยบนที่ราบสูงธิเบต เขตจังหวัดหยู่ซู่ มลฑลฉิงไห่ ประเทศจีน โดยมีแม่น้ำจาคูและแม่น้ำอาคูไหลมารวมกัน คนจีนทั่วไปเรียก “ แม่น้ำหลานซาง ” ซึ่งมีความหมายว่า แม่น้ำที่ไหลเชี่ยวกราก แต่คนชนชาติลื้อในแคว้นสิบสองพันนาหรือสิบสองปันนาเรียกแม่น้ำสายนี้ว่าแม่น้ำ “ล้านช้าง” แม่น้ำของไหลผ่าน ๖ ประเทศ คือ จีน พม่า ลาว ไทย เวียตนาม กัมพูชาและไหลออกสู่ทะเลจีนใต้ที่เวียตนาม มีความยาวทั้งสิ้น ๔,๙๐๙ กิโลเมตร มีความยาวเป็นอันดับ ๑๐ ของโลก มีจำนวนพันธุ์ปลาที่สำรวจพบ ๑,๒๔๕ ชนิด มีพื้นที่ชุ่มน้ำ ๗๙๕,๐๐๐ ตารางกิโลเมตร แม่น้ำของตอนบนจะได้รับน้ำจากการละลายของหิมะเป็นส่วนใหญ่ ส่วนตอนล่างได้รับน้ำจากเทือกเขาต่าง ๆ ที่ไหลลงสู่แม่น้ำสาขาของแม่น้ำของ บริเวณประเทศไทยที่แม่น้ำสายนี้ไหลผ่านมีแม่น้ำสาขาที่ไหลลงสู่แม่น้ำสายนี้ดังนี้ ในภาคเหนือของไทยมีแม่น้ำกก แม่น้ำอิง ในภาคอีสานมีแม่น้ำมูน และแม่น้ำสงคาม ในลาวมี แม่น้ำยอน แม่น้ำงาว แม่น้ำงึม แม่น้ำเทิน แม่น้ำเซกอง ในกัมพูชามีโตนเลสาป หรือทะเลสาบเขมร ซึ่งต้นน้ำส่วนหนึ่งต่อเนื่องมาจากเทือกเขาสอยดาวฝั่งตะวันออกของจังหวัดจันทบุรี และในเวียตนามมีแม่น้ำเซซาน
สำหรับผู้คนที่อาศัยอยู่ตามริมฝั่งแม่น้ำของ แม่น้ำสายนี้เปรียบเหมือนเส้นเลือดหลักที่หล่อเลี้ยงชีวิตของพวกเขา ประชาชนในภูมิภาคเอเชียตะวันออกเฉียงใต้มากกว่า ๖๐ ล้านคน มีชีวิตผูกพันธุ์อยู่กับแม่น้ำสายนี้ซึ่งเป็นทั้งแหล่งอาหาร เป็นแหล่งน้ำที่ใช้ทำการเกษตร การเดินทาง การขนส่ง ตลอดจนใช้ดื่มกิน และสันทนาการ

วงจรน้ำขึ้น-น้ำลงของแม่น้ำของ
ระดับน้ำขึ้น–น้ำลง ในแม่น้ำของจะมีความแตกต่างกันระหว่างฤดูฝนและฤดูแล้งถึง ๒๐ เมตร ส่งผลให้ชุมชนที่อยู่อาศัยตามริมฝั่งแม่น้ำมีวิถีการผลิตที่แตกต่างกันออกไปตามธรรมชาติน้ำขึ้น–น้ำลง ผู้คนที่อาศัยอยู่ตามริมฝั่งน้ำจะรู้และเข้าใจดีว่า ปลายเดือนพฤษภาคม ถึงต้นเดือนมิถุนายนของทุกปีจะเป็นช่วงเวลาที่น้ำเริ่มจะขึ้นและมีระดับสูงขึ้นเรื่อยๆ จนถึงเดือนสิงหาคม เมื่อเดือนตุลาคมมาถึง น้ำจะเริ่มทรงตัวและเริ่มลดลงในเดือนพฤศจิกายน ขณะเดียวกันเดือนที่น้ำลดลงมากที่สุดก็คือเดือนเมษายนของทุกปี

มกราคม- กุมภาพันธ์ ๔๗ วิกฤติระดับน้ำในแม่น้ำของ
มกราคม - กุมภาพันธ์ ๒๕๔๗ เป็นเดือนและปีที่วิกฤติที่สุดของแม่น้ำของ เพราะระดับน้ำในแม่น้ำของลดลงอย่าน่าใจหาย ระดับน้ำซึ่งวัดที่สถานีอุทกวิทยาเชียงแสนเปรียบเทียบกันระหว่างต้นปีถึงวันที่ ๑๖ กุมภาพันธ์ปี ๒๕๔๗ กับปี ๒๕๔๖ พบว่าระดับน้ำต่างกันพอสมควร นายสมชาย พูนนิคม หัวหน้าศูนย์สำรวจอุทกวิทยาเชียงแสนกล่าวว่า “ระดับน้ำในแม่น้ำโขงจะลดลงจริง ๆ ก็ต้องเป็นเดือนเมษายนของทุกปี ซึ่งการลดลงของน้ำนั้นจะมีความแตกต่างกันอยู่ที่ประมาณ ๑-๒ เมตร แต่ในปีนี้น้ำกลับลดลงในเดือนกุมภาพันธ์ ระดับน้ำลดลงเหลือ ๑.๖๗ เมตรแล้ว ที่สถานีวัดระดับน้ำอำเภอเชียงของซึ่งเก็บสถิติของระดับน้ำในเดือนกุมภาพันธ์ช่วงต้นเดือนถึงกลางเดือนกุมภาพันธ์พบว่า ระดับน้ำตั้งแต่วันที่ ๑๐–๑๖ เฉลี่ยอยู่ที่ ๐.๙๐ ซึ่งไม่เคยเกิดเหตุการณ์เช่นนี้มาก่อนในประวัติศาสตร์”
สภาพวิกฤติของแม่น้ำโขงไม่ได้เกิดเฉพาะที่เชียงแสนและเชียงของเท่านั้น แต่ยังเกิดทางตอนล่างลงไป และยังส่งผลกระทบต่อระดับน้ำในแม่น้ำสาขา นายรัฐพล พิทักษ์เทพสมบัติ เจ้าหน้าที่ของ IUCN (สหภาพสากลว่าด้วยการอนุรักษ์) ซึ่งในทำงานในพื้นที่จังหวัดนครพนมกล่าว่า “แม่น้ำของที่จังหวัดนครพนมก็ลดลงเช่นกัน ซึ่งในปีนี้ก็ลดลงกว่าปีก่อนมาก และเมื่อแม่น้ำของลดลงก็ส่งผลให้แม่น้ำสงคามซึ่งเป็นแม่น้ำสาขาของแม่น้ ำของลดลงด้วย“

อะไรคือสาเหตุที่ทำให้แม่น้ำของวิกฤติ?
นักเอลนิโยนิยมบางคนระบุว่า เป็นเพราะภูมิอากาศเปลี่ยนแปลง น้ำของจึงแห้งเร็วกว่าปกติ แต่หากเราเข้าใจแม่น้ำของ ก็จะรู้ว่าน้ำของตอนบนส่วนใหญ่มาจากการละลายของหิมะ ยิ่งไปกว่านั้นเรายังต้องมองว่าจีนกำลังทำอะไรกับแม่น้ำของตอนบน
ปัจจุบันจีนได้สร้างเขื่อนเพื่อกั้นน้ำของเสร็จเรียบร้อยแล้ว ๒ เขื่อน เขื่อนไฟฟ้าพลังน้ำมานวานซึ่งมีความสูง ๑๒๖ เมตรสร้างเสร็จในปี พ.ศ.๒๕๓๙ เขื่อนไฟฟ้าพลังน้ำแห่งที่ ๒ คือเขื่อนต้าเฉาชานก็สร้างเสร็จแล้วเสร็จเช่นกันในปีที่ผ่านมา เขื่อนแห่งที่ ๓ คือ เซี่ยวหวาน กำลังดำเนินการก่อสร้างอยู่ ซึ่งเป็นเขื่อนที่มีขนาดใหญ่ที่สุดสันเขื่อนสูงถึง ๓๐๐ เมตร และเขื่อนล่าสุดคือ เขื่อนจินหง บริษัทจีนก็แอบก่อสร้างแล้วเงียบๆ ตั้งแต่ปลายปีที่แล้ว
ภายหลังที่ประเทศจีนได้สร้างเขื่อนแล้วเสร็จและเริ่มมีการกักน้ำและ ปล่อยน้ำเป็นช่วงเวลาทำให้น้ำในแม่น้ำของที่เคยไหลอย่างอิสระกลายเป็นแม่น้ำที่ขึ้น–ลงไม่เป็นไปตามธรรมชาติ แต่เป็นไปตามความต้องการไฟฟ้าบางเดือนน้ำขึ้น ๓ วัน น้ำลง ๒ วัน บางเดือนน้ำลง ๔ วัน น้ำขึ้น ๒ วัน ทั้งที่แม่น้ำของไม่เคยเป็นเช่นนี้มาก่อน เพราะโดยปรกติน้ำจะค่อยๆ ลดลง และลดลงเต็มที่ในช่วงเดือนเมษายนจนถึงเดือนพฤษภาคมของทุกปีเท่านั้น
ในปี ๒๕๔๕ ที่แม่น้ำของบริเวณพรมแดนจีน-พม่า และพรมแดนพม่า-ลาว มีการระเบิดแก่งเพื่อการเดินเรือพาณิชย์ ซึ่งเป็นหนึ่งในโครงการที่ร่วมมือกันระหว่างรัฐบาลของทั้ง ๔ ประเทศในนามของการพัฒนาสี่เหลี่ยมเศรษฐกิจ
ทั้งการระเบิดแก่งและการสร้างเขื่อนในแม่น้ำโขงอาจจะเป็นสาเหตุสำคัญที่ทำให้น้ำในแม่น้ำของลดลงก็เป็นได้

ผลกระทบจากการขึ้น–ลง ของแม่น้ำของที่ไม่เป็นไปตามธรรมชาติ
เมื่อน้ำของขึ้นลง-ลงไม่เป็นไปตามธรรมชาติย่อมส่งผลให้หลายประเทศท้ายน้ำได้รับผลกระทบ ปลาที่เคยอาศัยอยู่ตามคก (ส่วนที่เว้าเข้าไปในตลิ่งเกิดเป็นแอ่งน้ำขนาดใหญ่และมีควมลึกพอสมควรเป็นที่อาศัยของปลา) เมื่อคกแห้ง ปลาก็ไม่มี
ไกซึ่งเป็นสาหร่ายน้ำจืดชนิดหนึ่งที่มีเฉพาะแม่น้ำของ เกิดตามแก่งหินที่แดดส่องถึง หากน้ำลด ไกที่เกาะอยู่ตามแก่งหินก็หลุด และหากน้ำมามาก ไกก็หลุดเช่นกัน ไกจัดเป็นฐานเศรษฐกิจที่สร้างรายได้ให้กับครอบครัวโดยเฉพาะชาวเชียงของ เมื่อ ๓-๔ ปีก่อน ชาวเชียงของเคยเก็บไกได้ ๓ -๔ เดือนในช่วงน้ำลง แต่ปัจจุบันนี้เพียงเดือนกุมภาพันธ์ไกก็เริ่มจะหมดแล้วเพราะน้ำขึ้น – ลง ไม่เป็นไปตามธรรมชาติ
ระน้ำที่ขึ้น-ลง ไม่เป็นธรรมชาติในปีนี้ ยังส่งผลให้ปริมาณปลาลดลง ทำให้คนทำการประมงพื้นบ้านในแม่น้ำของไม่สามารถที่จะจับปลาได้เหมือนก่อน
นายสุขสันต์ ธรรมวงค์ คนหาปลาชาวบ้านหาดบ้ายกล่าวว่า “ปีนี้แม่น้ำของลดลงมากและปลาก็ไม่ค่อยมีเหมือนปีก่อน” เช่นเดียวกับคนหาปลาที่บ้านปากอิง ซึ่งเป็นจุดที่มีปลามากที่สุด ในบริเวณนี้ ก็ได้ระบุตรงกันว่าปลาในปีนี้ลดลงกว่าครึ่งหนึ่ง หากเทียบกับ ๔ ปีก่อน
ความเดือดร้อนนี้ก็ได้เกิดกับเรือท่องเที่ยวที่รับ–ส่ง นักท่องเที่ยวที่ล่องเรือในแม่น้ำของเพื่อชมเกาะแก่งก็ได้รับผลกระทบจากน้ ำขึ้นน้ำลงเช่นกัน เพราะในปีนี้ แม่น้ำของเกิดดอนทรายขึ้นมาใหม่เป็นจำนวนมากร่องน้ำที่เคยเดินเรือได้ก็เดินเรือไม่ได้อีกต่อไป โดยเฉพาะเรือท่องเที่ยวขนาดใหญ่ที่วิ่งจากห้วยทราย-บ่อแก้ว-หลวงพระบางก็ได้รับผลกระทบมากจากร่องน้ำลึกที่เปลี่ยนไปเรือบางลำก็จำเป็นต้องใช้ไม้ไผ่ลำยาว วัดระดับน้ำก่อนเพื่อที่จะดูว่าร่องน้ำไหนที่เรือจะวิ่งไปได้

“ อันความทุกข์มากมายหลายเล่มเกวียน ก็วนเวียนอยู่กับของสองฝั่งเอย ” คำกล่าวนี้คงจะเป็นจริงเสียแล้ว เพราะในปี ๒๕๔๗ นี้ถือว่าเป็นปีที่แม่น้ำของเกิดวิกฤติอย่างหนักหน่วง เมื่อน้ำขึ้น–น้ำลง ไม่เป็นธรรมชาติ ผลกระทบต่างๆ ไม่ได้เกิดขึ้นเฉพาะกับแม่น้ำเท่านั้น แต่ส่งผลต่อชีวิตที่อาศัยแม่น้ำอย่างหลีกเลี่ยงไม่ได้ แล้วใครจะเป็นผู้เข้ามาแก้ไขวิกฤติที่เกิดขึ้นกับแม่น้ำของสายนี้ คนตัวเล็ก ๆ ที่อาศัยอยู่ตามลำน้ำแห่งนี้หรือจะเป็นผู้แก้วิกฤติด้วยตัวเอง แล้วแม่น้ำของจะวิกฤติไปอีกกี่ปี หรือว่าแม่น้ำสายใหญ่สายนี้จะถึงการล่มสลายเสียแล้ว แม่น้ำเพื่อชีวิตไม่ใช่เพื่อความตาย มิใช่หรือ?